ਔਰਤ ਦੇ ਦਹੇਜ/ਇਸਤਰੀ ਧਨ ਦੇ ਗ਼ਬਨ ਦਾ ਜ਼ੁਰਮ (Misappropriation of dowry/istri dhan: Offence-Section 406 IPC)-1

ਔਰਤ ਦੇ ਪਤੀ ਅਤੇ ਸਹੁਰਾ ਪਰਿਵਾਰ ਦੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਵੱਲੋਂ ਦਹੇਜ/ਇਸਤਰੀ ਧਨ ਦੇ ਗ਼ਬਨ ਦਾ ਜ਼ੁਰਮ
(Misappropriation of dowry/istri dhan: Offence-Section 406 IPC)

ਪਰਿਵਾਰਕ ਰਿਸ਼ਤਿਆਂ ਵਿਚ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਭੰਨਤੋੜ ਹੋ ਰਹੀ ਹੈ। ਨਤੀਜਾ ਝਗੜਿਆਂ ਨੂੰ ਪੁਲਿਸ ਅਤੇ ਅਦਾਲਤ ਵਿਚ ਲਿਜਾਉਣ ਵਿਚ ਨਿਕਲਦਾ ਹੈ। ਕਾਨੂੰਨ ਨੇ ਟਰਮ ਦਹੇਜ ਨੂੰ ਆਮ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਚ ਸਮਝਣ ਵਾਲੀ ਟਰਮ ਨਾਲੋਂ ਕੁਝ ਵੱਖਰੇ ਢੰਗ ਨਾਲ ਪਰਿਭਾਸ਼ਤ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਦਹੇਜ ਟਰਮ ਬਾਰੇ ਸਹੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਨਾ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਦੋਵੇਂ ਧਿਰਾਂ ਭੰਬਲ ਭੂਸਿਆਂ ਵਿਚ ਪਈਆਂ ਰਹਿੰਦੀਆਂ ਹਨ। ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ਮਸਲੇ ਲੰਬੇ ਸਮੇਂ ਤੱਕ ਲਟਕਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਕਈ ਵਾਰ ਅਸਫਲਤਾ ਹੀ ਹੱਥ ਲੱਗਦੀ ਹੈ। ਜੇ ਪਤੀ ਜਾਂ ਸਹੁਰਾ ਪਰਿਵਾਰ ਦਾ ਕੋਈ ਹੋਰ ਮੈਂਬਰ ਦਹੇਜ/ਇਸਤਰੀ ਧਨ ਦੀ ਦੁਰਵਰਤੋਂ ਜਾਂ ਗਬਨ ਕਰਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਉਹ ਧਾਰਾ 406 ਆਈ.ਪੀ.ਸੀ. ਦੇ ਜ਼ੁਰਮ ਦੀ ਸਜ਼ਾ ਦਾ ਭਾਗੀਦਾਰ ਬਣ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

ਟਰਮ ਦਹੇਜ/ਇਸਤਰੀ ਧਨ ਦੀ ਕਾਨੂੰਨ ਅਨੁਸਾਰ ਪਰਿਭਾਸ਼ਾ

ਭਾਰਤੀ ਸਮਾਜ ਸ਼ੁਰੂ ਤੋਂ ਹੀ ਮਰਦ ਪ੍ਰਧਾਨ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਕਮਾਈ ਦੇ ਸਾਧਨਾਂ ਅਤੇ ਧਨ ਦੌਲਤ ਉੱਪਰ ਮਰਦ ਦਾ ਕਬਜ਼ਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਏਨਾ ਕੁਝ ਹੁੰਦੇ ਹੋਏ ਵੀ, ਪੁਰਾਣੇ ਸਮਿਆਂ ਤੋਂ ਹੀ, ਔਰਤ ਦੇ ਸਵੈਮਾਣ ਦਾ ਖਿਆਲ ਵੀ ਰੱਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਖ਼ਾਸ-ਖ਼ਾਸ ਸਮਿਆਂ ਉੱਪਰ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਵਿਆਹ ਅਤੇ ਪੁੱਤਰ ਪੈਦਾ ਹੋਣ ਸਮੇਂ ਔਰਤਾਂ ਨੂੰ ਤੋਹਫ਼ੇ ਦਿੱਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਤੋਹਫ਼ੇ ਦੇਣ ਵਾਲਿਆਂ ਵਿੱਚ ਔਰਤ ਦੇ ਮਾਪਿਆਂ ਦੇ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰ, ਸਹੁਰਾ ਪਰਿਵਾਰ ਅਤੇ ਸਹੁਰੇ ਪਰਿਵਾਰ ਦੇ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰ ਆਦਿ ਸ਼ਾਮਲ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਇਹ ਤੋਹਫ਼ੇ ਹੀ ਇਸਤਰੀ ਧਨ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਇਸਤਰੀ ਧਨ ਉੱਪਰ ਔਰਤ ਦਾ ਏਕਾਧਿਕਾਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਉਸ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰ ਦੇ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਮੈਂਬਰ ਨੂੰ (ਘੋਰ ਸੰਕਟ ਦੇ ਦਿਨਾਂ ਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ) ਇਸਤਰੀ ਧਨ ਨੂੰ ਵਰਤਣ ਦਾ ਅਧਿਕਾਰ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ।

ਉਹ ਤੋਹਫ਼ੇ ਜੋ ਇਸਤਰੀ ਧਨ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਹੁੰਦੇ ਹਨ

(ੳ) ਆਮ ਤੌਰ ਉੱਤੇ ਲੜਕੀ ਦੇ ਮਾਪਿਆਂ ਵੱਲੋਂ ਦਿੱਤੇ ਗਏ ਦਹੇਜ ਨੂੰ ਹੀ ਇਸਤਰੀ ਧਨ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਜਦੋਂ ਕਿ ਇਸਤਰੀ ਧਨ ਦੀ ਪਰਿਭਾਸ਼ਾ ਅਨੁਸਾਰ ਉਹ ਸਭ ਤੋਹਫ਼ੇ ਜੋ ਕਿ ਲੜਕੀ ਦੇ ਮਾਪਿਆਂ ਦੇ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰਾਂ ਵੱਲੋਂ ਦਿੱਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ, ਉਹ ਵੀ ਇਸਤਰੀ ਧਨ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਹੀ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਦੁਲਹਨ ਦੇ ਮਾਪਿਆਂ, ਭੁਆ, ਚਾਚਿਆਂ, ਭੈਣਾਂ, ਜੀਜਿਆਂ ਆਦਿ ਵੱਲੋਂ ਦਿੱਤੇ ਗਏ ਗਹਿਣੇ ਅਤੇ ਹੋਰ ਤੋਹਫ਼ੇ ਵੀ ਇਸਤਰੀ ਧਨ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਹੀ ਹੁੰਦੇ ਹਨ।

(ਅ) ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਲੜਕੀ ਦੇ ਪਤੀ, ਸੱਸ, ਸਹੁਰਾ ਅਤੇ ਸਹੁਰੇ ਪਰਿਵਾਰ ਦੇ ਹੋਰ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰਾਂ ਵੱਲੋਂ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਲੜਕੀ ਦੇ ਪਤੀ ਦੇ ਮਾਮਿਆਂ, ਮਾਸੀਆਂ, ਭੂਆ ਆਦਿ ਵੱਲੋਂ ਦਿੱਤੇ ਗਏ ਗਹਿਣੇ ਅਤੇ ਤੋਹਫ਼ੇ ਵੀ ਇਸਤਰੀ ਧਨ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਹੁੰਦੇ ਹਨ।

ਉਹ ਤੋਹਫ਼ੇ ਜੋ ਇਸਤਰੀ ਧਨ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ

ਵਿਆਹ ਸਮੇਂ ਦੁਲਹਨ ਦੇ ਮਾਪਿਆਂ ਅਤੇ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰਾਂ ਵੱਲੋਂ ਉਸ ਦੇ ਪਤੀ, ਸੱਸ, ਸਹੁਰੇ ਅਤੇ ਸਹੁਰਾ ਪਰਿਵਾਰ ਦੇ ਹੋਰ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰਾਂ ਨੂੰ ਗਹਿਣੇ ਅਤੇ ਤੋਹਫ਼ੇ ਦਿੱਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਇਹ ਤੋਹਫੇ ਸਮਾਜਿਕ ਰਸਮਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਦਿੱਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਇਹਨਾਂ ਤੋਹਫ਼ਿਆਂ ਉੱਪਰ ਉਹਨਾਂ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਦਾ ਹੀ ਅਧਿਕਾਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਜਿਹਨਾਂ ਨੂੰ ਉਹ ਤੋਹਫੇ ਦਿੱਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਜਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕਿ ਲੜਕੀ ਦੇ ਪਤੀ ਨੂੰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੋਨੇ ਦਾ ਕੜਾ, ਕੰਠਾ, ਘੜੀ ਆਦਿ। ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਲੜਕੀ ਦੇ ਸਹੁਰੇ ਅਤੇ ਸੱਸ ਨੂੰ ਤੋਹਫੇ ਵਿੱਚ ਦਿੱਤੀਆਂ ਗਈਆਂ ਛਾਪਾਂ, ਕੰਬਲ, ਸੂਟ ਆਦਿ। ਲੜਕੀ ਦੇ ਜੇਠ, ਦਿਓਰ ਅਤੇ ਨਣਦੋਈਏ ਆਦਿ ਨੂੰ ਵੀ ਰਸਮੀ ਤੋਹਫ਼ੇ ਦਿੱਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਇਹ ਤੋਹਫ਼ੇ ਇਸਤਰੀ ਧਨ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਨਾ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਇਹਨਾਂ ਉੱਪਰ ਲੜਕੀ ਦਾ ਕੋਈ ਅਧਿਕਾਰ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ।

ਮੰਗਣਾ (Ring Ceremony) ਅਤੇ ਵਿਆਹ ਉੱਪਰ ਹੋਇਆ ਖਰਚਾ–ਦਹੇਜ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ

ਕਾਨੂੰਨ ਦੀ ਸਹੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਨਾ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਪੀੜਤ ਲੜਕੀ ਵੱਲੋਂ ਵਿਆਹ ਅਤੇ ਉਸ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹੋਈਆਂ ਰਸਮਾਂ ਉੱਪਰ ਹੋਏ ਖਰਚੇ ਨੂੰ ਵੀ ਇਸਤਰੀ ਧਨ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਖਰਚੇ ਨੂੰ ਗ਼ਬਨ ਨਾਲ ਜੋੜ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਹਨਾਂ ਰਸਮਾਂ ਉੱਪਰ ਹੋਇਆ ਖਰਚ, ਕਿਉਂਕਿ ਇਸਤਰੀ ਧਨ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ, ਇਸ ਲਈ ਇਸ ਖਰਚ ਨੂੰ ਨਾ ਗ਼ਬਨ ਹੋਏ ਇਸਤਰੀ ਧਨ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਮੰਨਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਅਜਿਹੇ ਖਰਚੇ ਨੂੰ ਦੋਸ਼ੀਆਂ ਕੋਲੋਂ ਬਰਾਮਦ ਕਰਵਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ।

ਤਫ਼ਤੀਸ਼ ਦੌਰਾਨ ਹੁੰਦੀਆਂ ਉਕਤਾਈਆਂ

1. ਇਸਤਰੀ ਧਨ ਬਾਰੇ ਅਧੂਰੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਕਾਰਨ

ਇਸਤਰੀ ਧਨ ਦੀ ਅਧੂਰੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਤਫ਼ਤੀਸ਼ ਦੌਰਾਨ, ਤਫ਼ਤੀਸ਼ੀ ਅਫ਼ਸਰਾਂ ਵੱਲੋਂ ਹੇਠ ਲਿਖੀਆਂ ਉਕਤਾਈਆਂ ਕੀਤੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ:

ੳ) ਪੀੜਤ ਲੜਕੀ ਨੂੰ ਸਹੁਰੇ ਪਰਿਵਾਰ ਜਾਂ ਸਹੁਰੇ ਪਰਿਵਾਰ ਦੇ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰਾਂ ਵੱਲੋਂ ਦਿੱਤੇ ਗਏ ਤੋਹਫ਼ਿਆਂ ਨੂੰ ਇਸਤਰੀ ਧਨ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਅਤੇ ਉੇਹਨਾਂ ਦੀ ਬਰਾਮਦਗੀ ਦਾ ਕੋਈ ਯਤਨ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ, ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਪੀੜਤ ਲੜਕੀ ਨੂੰ ਆਰਥਿਕ ਨੁਕਸਾਨ ਪੁੱਜਦਾ ਹੈ।

ਅ) ਪੀੜਤ ਲੜਕੀ ਦੇ ਪਤੀ ਅਤੇ ਸਹੁਰੇ ਪਰਿਵਾਰ ਦੇ ਹੋਰ ਮੈਂਬਰਾਂ ਜਾਂ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰਾਂ ਨੂੰ ਜੋ ਤੋਹਫ਼ੇ ਦਿੱਤੇ ਗਏ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਇਸਤਰੀ ਧਨ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਮੰਨ ਕੇ, ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਨੂੰ ਗ਼ਬਨ ਆਖ ਕੇ, ਜ਼ੁਰਮ ਲਗਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਫਿਰ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਬਰਾਮਦਗੀ ਲਈ ਪੁਲਿਸ ਹਿਰਾਸਤ ਦੀ ਮੰਗ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਜੋ ਮੰਗ ਕਾਨੂੰਨ ਅਨੁਸਾਰ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ।
ੲ) ਪੀੜਤ ਲੜਕੀ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਤਫ਼ਤੀਸ਼ੀ ਅਫ਼ਸਰਾਂ ਵੱਲੋਂ ਵਿਆਹ ਦੀਆਂ ਰਸਮਾਂ ਤੇ ਹੋਏ ਖਰਚੇ ਨੂੰ ਇਸਤਰੀ ਧਨ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਮੰਨ ਕੇ ਇਹ ਗਲਤੀ ਦੁਹਰਾਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਅਜਿਹੇ ਖਰਚੇ ਦੀ ਬਰਾਮਦਗੀ ਲਈ ਪੁਲਿਸ ਹਿਰਾਸਤ ਦੀ ਮੰਗ ਆਦਿ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਜੋ ਕਿ ਕਾਨੂੰਨ ਅਨੁਸਾਰ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ।